Op de rand van verlatenheid, dreiging, hoop en schaduw: abandoned images

L’année dernière à Marienbad is zo’n Franse film uit begin jaren zestig met bloedmooie acteurs en een onduidelijke verhaallijn. Experiment in de kunst heeft veel te maken met tijd, misschien omdat tijd raakt aan alle aspecten van kunst. Een verhaal ontvouwt zich in de tijd, maar niet altijd – of misschien wel nooit – rechtlijnig. Om tijd te ervaren heb je je geheugen nodig, maar het geheugen is onbetrouwbaar. Ieder mens heeft zijn eigen geheugen. Tijd heeft ook te maken met perspectief, je kunt een verhaal steeds opnieuw vertellen in een ander perspectief en het zal steeds anders zijn. Tijd kromt, in de natuurkunde en in het leven. Dat op de voorgrond plaatsen is wat gebeurt in experimentele kunst.

1.Marienbad_schaduwen
De mensen hebben schaduwen, maar de ruimte niet

Wat mij vooral interesseert in de beeldende kunst, ook in L’année dernière à Marienbad, is niet het moment dat de tijd kromt of vervormt, niet de meerdere perspectieven of het onbetrouwbare geheugen, maar de tijd die stilstaat. Dat is nu precies wat in literatuur niet kan. (Haast niet kan.) Abandoned images. Ik weet niet waar ik die term vandaan heb, maar die woorden zijn precies wat ik bedoel. Ook deze film wordt daarmee gespeeld. Hoe vaak wens je niet dat je tijd stil kon zetten, niet per se omdat het moment zo mooi is, maar om je ervan te vergewissen dat je geheugen je niet in de steek laat. Of op zijn minst de tijd langzamer te laten lopen, om je meer tijd te gunnen om de gebeurtenissen in je op te nemen. Soms gaat de tijd opeens vanzelf heel langzaam, maar dat is meestal een teken van verveling.

2.marienbad

Abandoned images. Misschien komt het door de samenvoeging van ‘verlaten’, wat een menselijke aanwezigheid suggereert die er niet meer is, met ‘beeld’, een ding dat is losgezongen van de mens, los van de mens bestaat. Het is de uitdrukking van de afwezigheid en daardoor des te meer van de aanwezigheid. Dat wat er ooit was en nu voorgoed voorbij is, zonder boe of ba opgegaan in een verleden dat niet bestaat. Het duidelijkst is dat in de foto van het verlaten feest.

3.abandoned_image

Alles is stil en in de stilte hoor je wat er is geweest. Je hoort terwijl je kijkt dat wat er niet meer is. Dat kan alleen in de beeldende kunst. Nee, niet alleen in de beeldende kunst.

‘Ik legde mijn koffer op een van de tafeltjes. Ze waren allemaal leeg. Ik klapte in mijn handen. Geen antwoord. Ik keek in de aangrenzende zaal, die groter en lichter was. Deze was naar buiten toe open, een groot venster of een loggia bood uitzicht op het mij reeds bekende landschap dat met al zijn diepe droefenis en berusting in de omranding van het kozijn een treurmemento werd. Op de tafelkleden zag ik de restjes van een pas genoten maaltijd, ontkurkte fessen en half leeggedronken glaasjes. Hier en daar lagen zelfs nog fooitjes die het personeel niet had opgepakt. Ik liep terug naar het buffet en bekeek de taartjes en pasteitjes. Ze zagen er uitermate appetijtelijk uit. Ik vroeg me af of het betaamde jezelf te bedienen. Ik voelde een enorme gulzigheid opkomen. Vooral een bepaald soort zandgebakje met appelmarmelade deed me watertanden. Ik wilde al een van die gebakjes met het zilveren schepje oplichten, toen ik iemands aanwezigheid achter me voelde. Het kamermeisje was op stille pantoffels binnengekomen en beroerde met haar vingers mijn schouders. ‘De dokter kan u ontvangen,’ zei ze terwijl ze haar nagels bekeek.’ Uit: Bruno Schulz, ‘Sanatorium Clepsydra’ (Verzameld werk)

4.Shining
Overlook Hotel

Of zie je dat wat er gaat komen? Is dit niet een verlaten feest maar de voorafschaduwing van iets veel ergers? Dat wat weggaat kan terugkomen. Ook al bestaat het verleden niet, de toekomst komt eraan. De toekomst bestaat ook niet, volgens dezelfde regels. Maar het heden verandert, daarin verdwijnen niet alleen dingen, maar komen dingen ook tot stand.

5.bosrand

Abandoned images zijn een samenballing van de angst dat alles is verdwenen en de angst voor wat er nog gaat komen. Of de hoop dat alles is verdwenen en de hoop op wat er komen gaat. Nee, dat laatste is niet waar. Er is altijd dreiging, de dreiging van wat schuilgaat in de toekomst. Sommige mensen putten hoop uit die dreiging. De meeste mensen zijn er bang voor. Wat zie je in de bosrand?

‘De bosrand is een topos van het sprookje, daar eindigt het werkelijke en begint het wonderlijke. [En op die overgang staat alles, ook de tijd, stil.] Het levende bos van In de ban van de ring. Het bewegende bos van Macbeth (dat een nepbos is, maar als je in Schotland naar de bossen op de heuvels kijkt, begrijp je dat dat niet uitmaakt). De rand van het bos is als een huid: zowel deel van het lichaam als de grens van het lichaam, waarbinnen onzichtbare, onbegrijpelijke en intense dingen gebeuren. … Als we de huid opensnijden en er binnen gaan komt iets heel anders tevoorschijn dan wat achter de ongeschonden rand leefde. Een dood, bloedend systeem. … In het bos van dit gedachtekunstwerk vind je een open plek (‘open plek in het bos’ drie letters – tra) die als een uitgestrekte bedstee is, met wuivend gras, veldbloemen en konijnen. Je ziet die plek niet, maar uit alles spreekt dat hij er is, onvindbaar maar aanwezig.’ (Gedachtekunst: De bosrand)

6.bloed
Overlook Hotel

Het bloed dat schuilgaat en zich een weg naar buiten perst. The Shining speelt in een verlaten hotel, waar de tijd stil lijkt te staan. Wat verlaten is kan altijd terugkomen en met wat voor kracht… Die kracht toont zich in de film juist in het stille, vertraagd afgedraaide beeld en eigenlijk nog meer in de filmstill. Ik krijg hier rillingen van (hoewel dat misschien ook komt door de herinnering aan het verloop van de film). Dit plaatje is zowel het vervolg op een abandoned image als zelf een abandoned image. Eerst zien we een ruimte, die de adem inhoudt (de adem van de mensen die er ooit nog rondliepen). Dan is er het bloed dat met geweld de ruimte inneemt. Hier is die beweging – hop – stilgezet. Nu is de beweging verlaten.

Riget

‘Perhaps their arrogance became too pronounced, and their persistent denial of the spiritual. For it is as if the cold and damp have returned. Tiny signs of fatigue are appearing in the solid, modern edifice. No living person knows it yet, but the gateway to the Kingdom is opening once again.’ (Riget)

7.Mondriaan
Compositie met twee lijnen

Ook dit is een abandoned image. Maar verlaten waardoor? ‘Mondriaan, zei Kounellis, heeft de schaduw uit de schilderkunst verwijderd.’ (Rudi Fuchs in De Groene Amsterdammer) Opeens valt het op dat de beelden allemaal plat, bijna zonder schaduw zijn, zoals die eerste uit L’année dernière à Marienbad. Komt hier nog wel iets áán, op ons toe, vanuit de niet-bestaande toekomst? Rudi Fuchs schrijft: ‘Zoals de lijnen nu verschoven zijn, suggereren ze een soort openvouwen van ruimte (of wit licht), als bij het openen van een boek.’

‘Het witte vlak dringt zich naar voren, en trekt zich tegelijkertijd terug. Het beweegt. De lijnen en gekleurde vlakken langs de rand lijken door het witte vlak te worden weggedrukt. Het witte vlak eist alle aandacht op, plaatst zich ten koste van de rest in het middelpunt. Hoeveel schilderijen zijn er waarbij het middelpunt een wit vlak is? De compositie biedt geen vast referentiepunt, je móet je verliezen in dat wegtrekkende wit. De lijnen en kleuren kunnen de blik niet vasthouden, steeds weer dringt het wit-dat-geen-wit-is zich op de voorgrond. Daar komt de duizeling vandaan. Het besef van leegte, het gevoel van verdrukking, en het verlangen je in de afgrond te storten, in plaats van erin te vallen. (Over Mondriaan, Compositie met rood, geel en blauw)

8.bergervisconti
Berger en Visconti

Mensen hebben schaduwen, maar zijn evengoed verlaten.

[Het format met foto’s en associaties heb ik gejat van This Recording, een weergaloos blog uit de VS)


Geplaatst

in

door

Tags: