De maand van de filosofie heeft als thema mens en techniek. Waar beter te beginnen dan bij een historisch overzicht van wat filosofen in de loop van 2500 jaar over techniek hebben geschreven? Coen Simon verzamelde in Een stok om mee te denken ruim twintig stukken van verschillende filosofen over technieken, te beginnen met Plato’s grot. Techniek, dat is alles wat door de mens gemaakt is, dus: Susan Sontag over de fotocamera, Foucault over het panopticon maar ook denkers over zaken als geld, ‘de waar’ volgens Marx en het logistieke centrum van De Botton.
Lees verder hieronder of bij Athenaeum: Een verscheidenheid aan (denk)technieken
Hoe technieken sturen
En het eindigt – natuurlijk – bij een stuk ‘Over het internet’, hoewel die titel wat te beperkt is. Luciano Floridi noemt in die tekst het internet haast niet, het gaat eerder over de totale versmelting van de offline en online wereld in wat hij noemt ‘de infosfeer’, waarin we als ‘inforgs’ binnen afzienbare tijd zullen leven. Het is een rode draad in deze teksten: het gaat niet om het nieuwe apparaat, maar om de sturende werking van het apparaat (dat kan ook het schrift zijn, of het wereldwijde web) op het samenleven. Een nieuwe techniek betekent een verandering in het systeem en dat is wat de filosoof probeert te begrijpen.
Van Plato naar het geld, de trein en de rest
De stukken zijn chronologisch gerangschikt op het moment van uitvinding, wat betekent dat we wel beginnen met Plato maar dat vervolgens oudere en nieuwere teksten van de meest uiteenlopende denkers door elkaar staan. Alle titels zijn gesteld volgens het format ‘Over [de onderhavige techniek]’ en worden heel kort ingeleid door Simon. Ik mis daarbij meer feitelijke informatie over de teksten, zoals jaartal en oorspronkelijke titel van de publicatie. Voor bibliografische informatie moet je naar de bronnenlijst achterin bladeren. Die is dan weer alfabetisch opgesteld, in plaats van de inhoudsopgave te volgen. Een kleinigheidje, maar bij dit soort verzamelbundels is het bedienen van het lezersgemak juist zo belangrijk.
De meeste filosofen komen overigens uit de laatste twee eeuwen, net als de meeste technieken. In feite lijkt het alsof tussen ‘het geld’ (Georg Simmel) en ‘de trein’ (Petran Kockelkoren) haast geen techniek is uitgevonden. Nu nodigt zo’n overzichtswerk natuurlijk ook uit om te bedenken wat erin ontbreekt. Over bijvoorbeeld de drukpers of de telescoop moeten toch teksten te vinden zijn die dit gat hadden kunnen overbruggen.
Hoe de trein via de kermis kwam
Twee van die negentiende-eeuwse technieken zijn de trein en de fonograaf, beschreven door respectievelijk Petran Kockelkoren en René Munnik, twee Nederlandse filosofen. Grappige anekdotes wisselen zij af met inzichten in de culturele betekenis van zulke nieuwe techniek. Kockelkoren laat zien hoe kunstenaars en kermisexploitanten medeverantwoordelijk zijn voor de culturele acceptatie van de trein, door grote doeken te schilderen van locomotieven, of door attracties te ontwerpen waarin het publiek de treinervaring kon meemaken:
‘Het publiek werd in namaakcoupés geplaatst. Aan de overzijde werden landschapstaferelen ontrold […] Beeldend kunstenaars waren als schilders van zulke rollen dikwijls werkzaam als handlangers van kermisklanten. Mensen vergaapten zich aan exotische vergezichten en maakten zich al doende de bewogen blik eigen.’
Een verscheidenheid aan denktechnieken
Wat bovendien juist aardig is bij zo’n anthologie is dat die verscheidenheid je indirect ook iets leert over verschillende manieren om te filosoferen. De teksten zijn heel uiteenlopend, dat kan ook niet anders wanneer Heidegger en Alain de Botton in één bundel opduiken – om maar even twee controversiële ‘denkers’ te noemen. De ondertitel De techniek van filosofen, die ik toch eerder associeer met boeken als Gereedschapskist voor het denken van Daniel Dennett of de interviewbundel Hoe denkers denken, blijkt bij nader inzien niet helemaal onjuist gekozen.