Wat doe je als je zoon een gruwelijke misdaad heeft gepleegd? Aangeven bij de politie of hem beschermen? Ethische dilemma’s maken filosofie praktisch en concreet, zijn een manier om te oefenen met abstracte ethische theorieën. Casuïstiek, in de verte verwant aan het gedachte-experiment. Behalve dat die laatste vaak zo onrealistisch zijn, gespeend van detail en persoonlijkheid – zeg maar gerust van de zaken die dilemma’s in ‘het echte leven’ zo ingewikkeld maken en de of/of-keuze zo absurd.
‘Duivelse dilemma’s’ heet het filmproject van Human: verfilmingen van of/of-keuzes, met alle ruimte voor detail en persoonlijkheid. Op het Nederlands Film Festival gingen filmers en filosofen met elkaar in gesprek. Boeiend en leerzaam, zolang film en filosofie niet zelf óók in het keurslijf van ‘of/of’ worden geduwd.
Bij Filosofie Magazine: Film en filosofie, geen of/of
Wat doe je als je zoon een gruwelijke misdaad heeft gepleegd? Aangeven bij de politie of hem beschermen? Ethische dilemma’s maken filosofie praktisch en concreet, zijn een manier om te oefenen met abstracte ethische theorieën. Casuïstiek, in de verte verwant aan het gedachte-experiment. Behalve dat die laatste vaak zo onrealistisch zijn, gespeend van detail en persoonlijkheid – zeg maar gerust van de zaken die dilemma’s in ‘het echte leven’ zo ingewikkeld maken en de of/of-keuze zo absurd.
‘Duivelse dilemma’s’ heet het filmproject van Human: verfilmingen van of/of-keuzes, met alle ruimte voor detail en persoonlijkheid. Op het Nederlands Film Festival gingen filmers en filosofen met elkaar in gesprek. Boeiend en leerzaam, zolang film en filosofie niet zelf óók in het keurslijf van ‘of/of’ worden geduwd.
Film – een ‘ervaringsexperiment’ – begint soms met een gedachte-experiment. Als de directeur van de Humanistische Omroep bij jou op bezoek komt en vraagt naar een verhaal over een duivels dilemma, wat doe je dan? Regisseur Jaap van Heusden dacht meteen aan het offer van Abraham en stelde zichzelf de vraag of dat te vertalen is naar de eenentwintigste eeuw. Nu draait zijn film Het Offer, over de vader van Joran van der Sloot, in de bioscoop. Zo’n moderne vertelling maakt het ‘duivelse dilemma’ concreet, trekt het uit de abstractie terug naar de complexe werkelijkheid.
Kunst bestaat bij gratie van een onbegrijpelijke wereld, zou Albert Camus zeggen. Een onbegrijpelijke wereld die bovendien een veelvoud aan perspectieven en interpretaties biedt (die postmoderne erfenis raak je niet snel kwijt). Film kan al die perspectieven letterlijk verbeelden, is de stelling. Prima, maar niet als daarmee wordt gesuggereerd dat de filosofie dat niet kan of wil, alsof de filosoof rigide één kant op denkt, blind voor de rest. ‘The veil of ignorance’, al in de jaren zeventig onder Rawls’ handen uitgegroeid tot een bijzonder invloedrijk filosofische idee, leert de filosofie nu juist blind te zijn voor haar eigen positie zodat die andere perspectieven in het licht kunnen treden. Andersom zit je in de beklemmendste films opgesloten in het perspectief van maar één personage.
Film en filosofie: zo klinkt het al snel als een verhaaltje als illustratie bij een theorie. Maar dat maakt film inwisselbaar. De interessantste analyses zijn die waarin filmtechniek van een filosofische interpretatie wordt voorzien. Wat zegt de montage van The Wild Bunch over het bestaan van goed en kwaad? Daarin kan de film iets toevoegen aan filosofie. Hetzelfde kun je zeggen van literatuur: ja, die heeft een illustratief vermogen, maar het is via de analyse van literaire technieken en de inhoud van die vorm dat literatuur filosofische kennis kan bieden die nergens anders te verkrijgen is.
Het is makkelijk om film en filosofie tegen elkaar af te zetten aan de hand van binaire opposities: de film spreekt tot het hart, de filosofie tot het hoofd, film is emotie, filosofie gedachte, concreet / abstract, zintuiglijk / geestelijk, beeldend / talig et cetera, et cetera. Maar wat leer je nu juist door ‘met een filosofische blik’ te kijken naar film? Ik zou haast zeggen: dat hier geen sprake is van of/of. Dat zou een te simpele voorstelling zijn van de ‘onbegrijpelijke wereld’. En een keuze tussen die twee – absurd.