Nieuw realisme en eenhoorns. Over Markus Gabriel – Waarom de wereld niet bestaat

indexStel, je bent een academische filosoof die al jaren met de uiterste nauwkeurigheid Hegel of Kant probeert te doorgronden, en je moet publiceren en je moet maatschappelijk relevant zijn. Dan wordt een blonde dertig-minner hoogleraar in Bonn, om een paar jaar later een boek te schrijven tegen de metafysica, tegen het idealisme, maar voor het grote gebaar en De Mens. Hij mag op alle filosofiefestivals optreden, het boek wordt vertaald en er volgt een book tour waar hij het publiek inpakt met zijn charme en brille.

Lees verder hieronder of op Athenaeum: Het zit allemaal in ons hoofd

Nieuwe filosofie

Dat is in het kort de bliksemcarrière van de Duitse filosoof Markus Gabriel en zijn publieksboek Waarom de wereld niet bestaat [Warum es die Welt nicht gibt]. Geen wonder dat de academische filosofen steigeren. De lezers van dit werk zal dat echter weinig uitmaken. Het gaat bij filosofie natuurlijk om de inhoud. Maar één blik op Waarom de wereld niet bestaat maakt duidelijk dat Gabriel revolutionaire bedoelingen heeft. Een knalrood omslag, die uitdagende titel. Daarop een witte eenhoorn, geschetst in dikke zwarte lijnen. Die eenhoorn verwijst naar de ‘zwijgende’ ondertitel van het boek (Waarom de wereld niet bestaat… en eenhoorns wel) maar lijkt me ook een zinnebeeld van de auteur: hij staat te trappelen, klaar om te chargeren, de puntige hoorn in de aanslag.

Meteen op de eerste pagina deelt Gabriel zijn missie mede: ‘In dit boek zal ik het fundament leggen voor een nieuwe filosofie, die een eenvoudig uitgangspunt heeft, namelijk dat de wereld niet bestaat.’ Het banier waaronder hij vecht heet ‘nieuw realisme’ – want een nieuwe filosofie moet een naam hebben. Het mooiste is het natuurlijk als anderen dat voor jou doen – met jouw werk doen – maar waarom wachten op de canonisering door een academische filosoof als je het ook zelf kunt doen (vergeet niet dat Gabriel zelf diep in de academie geworteld is!).

Er is geen volledig wereldbeeld

Goed, nieuw realisme terwijl de wereld niet bestaat, hoe zit dat dan? Drie stappen vormen het grondplan van deze nieuwe filosofie, die vertrekt vanuit de vraag naar het zijn (Heidegger zou willen dat hij die vraag adequaat had beantwoord, aldus Gabriel) maar die vertakt naar alle domeinen van de wijsbegeerte: kennisleer, logica, metafysica, de betekenis van kunst en religie, moraal. Met een verwijzing naar zijn kompaan Slavoj Zizek (daar steigeren de academici weer) zou je kunnen zeggen: nieuw realisme eerst als zijnsleer, dan als ethiek.

Allereerst: ‘wereld’ moet hier begrepen worden in de zin van ‘wereldbeeld’, niet als werkelijkheid of totaliteit. De wereld als een leidend principe waarnaar alles te herleiden is, is wat niet bestaat. Kort gezegd – en veel van de steigerende filosofen lijken Gabriel te bekritiseren op dit verkorte argument zonder de uitgebreide redenering te hebben gelezen – kan er geen totale ‘lijst’ van alle zaken in de wereld zijn, omdat die lijst zelf daar dan buiten valt. Net als bij natuurlijke getallen: als je die gaat opschrijven ben je nooit klaar, er is altijd de laatste +1, zoals kinderen al weten.

Noorwegen bestaat niet

Goed, een alomvattend object bestaat niet, wisten we dat niet al lang? Gabriel erkent dat hij in een lange traditie staat die begon in de Verlichting, maar stelt dat we dit misschien wel met de mond belijden, maar er niet naar handelen. Kijk maar naar het wetenschappelijk wereldbeeld zegt hij, ‘wij zijn ons brein’ of ‘alles is te herleiden tot elementaire deeltjes’ is een nieuwe vorm van metafysica die net zo gevaarlijk is als de religieuze overtuiging dat alles in handen ligt van God. Om echt de vrijheid te realiseren die de Verlichting belooft, moet metafysica met wortel en tak uitgeroeid worden.

Er volgt een lang hoofdstuk waarin Gabriel zijn vorm van fenomenologie uit de doeken doet. Wat is bestaan? Bestaan is verschijnen in een zinveld, zegt hij. Er zijn meerdere perspectieven, meerdere ‘zinvelden’ waarin dingen ‘verschijnen’ die allemaal even waar zijn. Eenhoorns bestaan, omdat ze als object verschijnen in het zinveld van een sprookje of misschien wel als speelgoed in een kinderkamer. Mijn herinnering aan een ponypaardje met een hoorn dat ik als kind bezat is even feitelijk als het ponypaardje zelf, dat nu ergens op een zolder ligt te verstoffen. De eenhoorn is misschien niet het beste voorbeeld. Neem iets als ‘Noorwegen’ – niemand zal ontkennen dat dat bestaat, maar met de natuurwetenschap zal het niet onderzocht kunnen worden:

‘We kunnen ons daarbij vergissen. we zouden onszelf per ongeluk in het verkeerde zinveld kunnen plaatsen. Zo vergissen we ons toch echt als we denken dat er in Noorwegen trollen bestaan. De trol mag dan misschien voorkomen in de Scandinavische mythologie (die we wel in Noorwegen aantreffen), maar dat betekent nog niet dat er dan ook een trol is in Noorwegen. Wat tot het zinveld “Noorwegen” behoort, komt voor binnen bepaalde staatsgrenzen of is Noors staatsburger. Maar trollen zijn niet te vinden in de landstreek die we Noorwegen noemen, en ze zijn ook geen Noors staatsburger. Er zijn dus geen trollen in Noorwegen, er is alleen de Scandinavische mythologie.’

Seinfeld als boegbeeld

Dat klinkt misschien nog niet heel revolutionair. Alles is perspectief, dat weten we inmiddels wel. Dan brengt Gabriel het realisme in. Niet alles is alleen maar perspectief, er zijn niet alleen maar fenomenen. Het realisme wil nu juist betekenen dat we de objecten van de werkelijkheid, het befaamde ding an sich waar veel filosofen zich liever verre van houden, wél kunnen leren kennen. En omdat zulke objecten of feitelijke ‘dingen op zich’ even goed het plastic ponypaardje kan zijn als mijn herinnering aan het spelen ermee, volgt dat ook niet-materiële dingen feitelijk gekend kunnen worden. Er zijn zelfs – en hier schuift Gabriel op naar de ethiek – universele morele waarheden te vinden. Zoals hij zei in een interview: ‘Volgens mij is het de taak van de filosofie om absolute morele waarden te formuleren en te verdedigen, zoals bijvoorbeeld “Genozid ist scheisse”.’

Dat is grappig – hoewel soms op het flauwe af. Alleen daarom al is dit boek een plezier om te lezen. Ook als je niet houdt van trollen en eenhoorns, want Gabriel haalt zijn inspiratie bij complexe filosofen als Frege en Putnam maar ook bij Seinfeld, sciencefiction en de poëzie van Rilke. Seinfeld is ‘mijn hele filosofie in een notendop’, stelde hij eerder in Trouw. Daarom durf ik wel te eindigen met een citaat uit Harry Potter and the Deathly Hallows dat de meest onderstreepte zin is van de Kindle versie, zo bleek deze week: ‘Of course it is happening inside your head, Harry, but why on earth should that mean that it is not real?’


Geplaatst

in

door