Elif Batuman – De bezetenen. Avonturen met de Russische literatuur en haar lezers

batuman

Dit weekend is de Amerikaanse schrijfster Elif Batuman in Nederland, te gast op het Winternachten festival. Het is alweer een paar maanden geleden dat ik haar boek De bezetenen las (ondertitel Avonturen met de Russische literatuur en haar lezers). Een merkwaardig boek, dat vooral interessant is waar het tekortschiet. Nee, dat is te hard gezegd. Het is interessant op te veel verschillende manieren, waardoor het als geheel tekortschiet.

Batuman schrijft over haar favoriete Russische auteurs en vooral ook over zichzelf. De ondertitel had beter kunnen luiden Avonturen met de Russische literatuur en Elif Batuman als lezer daarvan. Daar houd ik van: persoonlijke literatuurkritiek. Wat doet een boek met mij als persoon, hoe werkt het door in mijn leven? En hoe lees ik vanuit mijn persoonlijke leven een boek? Het grote probleem bij zulke kritiek is meteen duidelijk, want die verzandt al snel in persoonlijke meninkjes en anekdotes die voor anderen niet boeiend zijn. Batuman houdt redelijk haar evenwicht, maar dreigt soms wel hopeloos onderuit te tuimelen.

Haar sterke kant is humor. Ze vertelt over haar tijd als promovendus aan Stanford, hoe ze min of meer toevallig de Russische letterkunde inrolt en in aanraking komt met de meesterwerken van onder anderen Babel en Tolstoj. Haar analyses van die werken zijn sterk en intelligent, en de manier waarop ze ze brengt is onderhoudend en origineel. Ze vertelt over gesprekken die ze heeft met medestudenten, docenten en andere onderzoekers, waaruit dan bijna organisch interpretaties voortkomen. Haar zelfrelativering is verfrissend.

Ook de literatuur zelf ontsnapt niet aan relativering, of eigenlijk vooral de academische wereld die eromheen bestaat. De nazaten van Isaak Babel, die op een congres in Stanford over zijn werk komen opdraven, zijn te belachelijk voor woorden. In de grappige passages over die oude dametjes die zelf werkelijk niets te melden hebben, blijft de grootheid van Babel overeind en krijgt de universitaire wereld met haar heldenverering een flinke knauw. Een ander hilarisch stuk betreft een symposium op het beroemde landgoed Jasnaja Poljana van Tolstoj, waar mompelende wetenschappers in slecht Engels totaal irrelevante onzin verkondigen over de Grote Schrijver. En ook Batuman zelf doet er aan mee, met haar paper over de hypothese dat Tolstoj vermoord werd. Je gaat bijna verlangen naar bezuinigingen in het hoger onderwijs bij al die verspilling van tijd en geld. Batuman profiteert met open vizier van alle projectjes en reisbeurzen die op haar pad komen. Innemend, maar ook een beetje ergerlijk.

Af en toe slaat die zelfrelativering door, vreemd genoeg naar twee kanten. Batuman doet zichzelf te kort door zich steeds weg te zetten als iemand die overal maar inrolt zonder dat echt te verdienen. De stukken die ze schrijft over de negentiende-eeuwse Russen zijn scherpzinnig en aansprekend. Ze weet daarin perfect de balans te houden tussen het persoonlijke en het algemene: waarom zijn deze boeken belangrijk en waarom zijn ze voor mij als mens belangrijk? Ze mag zichzelf best wat meer credits geven.

Daartegenover staan de drie lange hoofdstukken ‘Zomer in Samarkand’, over haar reis naar Centraal-Azië waar ze Oezbeeks gaat bestuderen. De balans slaat bijna helemaal door naar het hyperindividuele. In een combinatie van reisverhaal (sowieso al niet mijn favoriete genre zal ik eerlijk bekennen), liefdesroman, Oezbeekse geschiedenis en iets wat bedoeld is als een Samarkandse comédie humaine draaft ze bladzijden lang door tot je het gevoel hebt bijna te verdrinken in dezelfde verveling en luchtdichtheid die ze steeds weer beschrijft. Hoogst oninteressant vergeleken bij de absurde gesprekken op conferenties en vertellingen over het tsaristische Rusland die de andere hoofdstukken bieden.

Die hoofdstukken maken van De bezetenen (wat natuurlijk verwijst naar Dostojevski) toch een aanrader voor iedereen die houdt van de Russische literatuur (en wie dat niet doet is gek). Hieronder een citaat waarin de bijzondere combinatie van belezenheid en intelligentie, humor en ernst van Elif Batuman naar voren komt. De schrijver Tredjakovski is de risee van het Russische literaire wereldje en krijgt zelfs regelmatig een pak slaag, gewoon omdat hij belachelijk is:

‘Tredjakovski heeft naar men zegt precies honderd boeken geschreven, allemaal zo saai dat je er niet goed van wordt. “Op het lied ‘Vaarwel mijn schat’ heb ik een kritiek van twaalf delen geschreven, in folio,” merkt een op Tredjakovski geïnspireerde figuur in een komedie uit 1750 op. (…) Achteraf gezien hadden de klappen die Tredjakovski opliep een tragisch en profetisch karakter. Om de twintigste-eeuwse dichter Chodasevitsj te citeren: “Op die vooravond van de maskerade, toen Volynski Tredjakovski mishandelde, begon de geschiedenis van de Russische literatuur […], de geschiedenis van de vernietiging van de Russische schrijvers.”‘

Mooi.


Geplaatst

in

door

Tags: