Techniek in de literatuur II

De tijd van het modernisme, grofweg van het eind van de negentiende eeuw tot het begin van de Tweede Wereldoorlog, is een tijd waarin techniek en vooruitgang veel weerklank vinden in de kunst. Het is de tijd van veel uitvindingen die ingrijpend waren voor het dagelijks leven (zoals de telefoon), en kunstenaars waren niet bang om ook in hun werk daarop in te gaan. De vernieuwingsdrift in de kunst uitte zich in nieuwe, moderne technieken zoals montage en het spelen met typografie. Maar ook op inhoudelijk niveau komt de techniek terug.

Techniek in de literatuur heb ik tot nu toe dan ook vooral gevonden in boeken uit dit tijdperk. Een roman waarin heel veel nieuwe apparaten (gadgets had je toen nog niet) een rol spelen, is De Toverberg van Thomas Mann. Die staat toch vooral bekend als een klassieke roman, een hoogtepunt van high culture. Daarom is het aardig om eens te wijzen op die moderne, technische thematiek die ook door het hele boek heen loopt.

De patiënten die in het sanatorium herstellen van tbc, doen dat vooral door een beproefde, ouderwetse behandeling te volgen: warm ingepakt op een ligstoel de berglucht inademen. Maar een nieuwe onderzoeksmethode doet zijn intrede: het röntgenapparaat.

Twee seconden lang speelden verschrikkelijke krachten, waarvan de aanwending nodig was om de materie te kunnen doordringen, hun spel, stromen van duizenden volt, van honderdduizend, meende Hans Castorp zich te herinneren. […] Hans Castorp wachtte knipperend met zijn ogen af, zijn longen vol lucht. Achter hem barstte een onweer los, knisperde, knetterde, knalde en kwam tot rust. Het objectief had in zijn binnenste gekeken.

Ik heb al vele malen in mijn leven onder, tussen en op röntgenapparaten gestaan. Gelukkig heb ik nooit het gevoel gehad midden in een onweer te zijn beland, overgeleverd aan honderdduizend volt. Stel je de zieke voor in 1910: hij moet zich met kracht tegen een apparaat aan drukken, dat uit zichzelf een soort bliksemstraal oproept. Een mad professor stuurt de stralen door je lichaam heen, zodat hij in je binnenste kan kijken, je helemaal doorziet. Wie zou daar niet van in doodsangst raken? Is bliksem en elektriciteit niet iets wat huizen doet afbranden en bomen laat splijten? En wat is daarbinnen allemaal te zien? ‘Grote God, het was het hart, Joachims eerlievend hart, wat Hans Castorp zag!’

Hevig bewogen door wat hij zag, of eigenlijk door het feit dat hij het zag, voelde hij diep van binnen tersluikse scheuten van twijfel, of het wel pluis was, wat zich hier afspeelde, twijfel of zijn gegluur in de bevende, knisperende duisternis wel door de beugel kon; en de meeslepende lustgevoelens der indiscretie vermengden zich in zijn borst met gevoelens van ontroering en stichting.

Zouden de vriendelijke radiografen die in het ziekenhuis míjn binnenste zien, ook last hebben van lustgevoelens en ontroering, zouden zij ook twijfelen of het niet te intiem is om iemands skelet te zien?

Castorp moet denken aan een helderziende tante, die weet wanneer mensen stervende zijn, omdat zij dan hun skelet ziet. Daarom is het ongehoord om een röntgenfoto te bekijken, zeker die van jezelf: ‘hij keek in zijn eigen graf’. Hij voelt hoe zijn vlees eigenlijk maar om hem zweeft, uiteindelijk zal het verdwijnen, wegsmelten in de aarde. ‘En voor de eerste keer in zijn leven begreep hij dat hij sterven zou.’

De techniek die dient om zijn leven te verlengen, drukt Castorp met de neus op de eindigheid van dat leven. In de confrontatie met een instrument dat volkomen modern is, wordt hij teruggeworpen in oeroude reflexen: ontzag voor het onweer, de angst voor elektrische ontlading, respect voor het menselijk hart, anekdotisch bijgeloof. Een prachtig voorbeeld van hoe een nieuwe, technische uitvinding tot een existentiële crisis kan leiden.

De volgende keer dat ik weer in een halfverduisterde ziekenhuiskamer gestrekt tegen een plaat sta, en de zachte knal hoor waarmee een foto van mijn binnenste wordt genomen, zal ik ongetwijfeld moeten denken aan bliksemstralen en de tante van Hans Castorp. En aan mijn eigen sterfelijkheid.

De röntgenscène staat beschreven in het hoofdstuk “Mijn God, ik ziet het!”.


Geplaatst

in

door

Tags: