De 5 paradoxen van authenticiteit

doorman_rousseau

Een lied van schijn en wezen, zo kun je de moderne worsteling met authenticiteit wel noemen. Een lied vol dissonanten. Authentiek zijn willen we allemaal wel en tegelijk snoeven we een beetje over dat modewoord, dat inmiddels behoorlijk besmet is geraakt door al het misbruik ervan. We verlangen ernaar en worstelen ermee. Daar mogen we Jean-Jacques Rousseau voor danken, de achttiende-eeuwse filosoof met een enorme invloed op het denken over politiek, onderwijs en subjectiviteit en bovendien auteur van wat wel de eerste autobiografie wordt genoemd, de Bekentenissen. In zijn boekje Rousseau en ik probeert Maarten Doorman die erfenis te duiden. Lastig, want authenticiteit is in de kern paradoxaal, zoals ze ook zowel verlangen als afkeer oproept.

Eerste paradox: we kennen onszelf niet
Schijn en wezen: daar houden filosofen zich vanaf het ontstaan van de wijsbegeerte mee bezig. Hoe kunnen we onderscheid maken tussen wat echt is en wat niet? Kan de geest of de rede raken tot aan de kern der dingen? Is de wereld wel te kennen? ‘Maar nieuw is het besef dat schijn en wezen betrekking hebben op ons eigen zelf. Dat is de ontdekking, of uitvinding waarmee Rousseau ons voortaan opzadelt. Wie zijn wij werkelijk? Waar komt ons gevoel van vervreemding vandaan, en kunnen we eraan ontsnappen?’ Terwijl zelfkennis ook al sinds de Griekse Oudheid een doel en zelfs gebod was, is het de mogelijkheid van zelfkennis niet eerder zo geproblematiseerd. Niet zozeer de kennis in zelfkennis, maar het zelf.

Tweede paradox: je kunt niet terug, alleen vooruit
Herman Philipse hield onlangs een lezing over de politieke filosofie van Rousseau, waarin vrijheid zo’n belangrijke rol speelt. Rousseau gaat uit van een ‘natuurtoestand’ waarin de mens waarlijk vrij leefde. De maatschappij met al haar regels en beperkingen beknot hem maar. Toch moet je niet streven naar een terugkeer naar de natuurtoestand, hoe ideaal die ook mag zijn geweest. De vrijheid moet opnieuw geijkt, geherdefinieerd worden in het heden, of in elk geval voor de toekomst. Hetzelfde geldt voor authenticiteit. Doorman: ‘Die authenticiteit verwijst uiteindelijk niet zozeer naar een oertoestand, als wel naar een ideaal – een mogelijke toestand.’ Dat is wat moderne reclamemakers, muzikanten of politici misverstaan als ze authenticiteit inzetten: die wordt opgevat alsof ze terugverwijst naar iets goeds wat we zijn kwijtgeraakt.

Derde paradox: als we per ongeluk onszelf zijn, lijken we onecht
‘Het scheppen van echtheid’ – dat is de paradox van authenticiteit in een notendop. Mensen spelen tegenwoordig zo goed mogelijk ‘zichzelf’. Als je zegt: ‘hij is zichzelf gebleven’ veronderstelt dat een oertoestand waarnaar wordt terugverwezen. Dat klopt dus niet. Hij speelt zichzelf. Maarten Doorman verwijst hier naar het boek Youtopia van Menno van der Veen, die het heeft over ‘rolintegriteit’, het binnen één persoon, jezelf, vatten van alle verschillende rollen die je speelt. Die unieke combinatie van verschillende rollen is misschien hoe we iets als een authentieke persoonlijkheid het dichtst kunnen naderen. Maar ook daarin schuilt een paradoxale valkuil. Want als je uit je rol valt, en dus in feite meer jezelf bent dan ooit, lijk je juist niet jezelf. Authenticiteit betekent daarom eerder oprecht lijken en niet zijn. Authenticiteit is in the eye of the beholder.

Vierde paradox: authenticiteit is een kwestie van vorm, niet van inhoud
Dat leidt tot de volgende paradox. Terwijl authenticiteit in het ideale geval verwijst naar de inhoud, die echt en niet kunstmatig moet zijn, heeft ze eigenlijk eerder betrekking op vorm. Doorman noemt dat ‘expressieve authenticiteit’. Het is goed om je af te vragen wat je verwacht: moet de inhoud authentiek zijn, of de vorm? Moeten we authentiek zijn, of lijken? Dean MacCannell spreekt van staged authenticity, bijvoorbeeld in het toerisme. Als we op reis op zoek zijn naar een authentieke ervaring, zijn vorm en inhoud dan niet even belangrijk? Het is makkelijk om meteen je voorkeur uit te spreken voor de inhoud, maar is dat wel eerlijk?

Vijfde paradox: wat de oplossing lijkt, is juist de oorzaak van het probleem
Misschien is het tijd voor een definitie van het begrip authenticiteit. Doorman haalt Andrew Potter aan: de zoektocht naar authenticiteit is een poging ‘een verloren gewaande eenheid te herstellen die door modernisering verloren heet te zijn gegaan.’ Die hele zoektocht berust op een illusie, dat is wel duidelijk. Die eenheid heeft nooit bestaan, het echte en ware is niet iets waar je naar terug kunt keren. Bovendien is dat echte en ware niet een objectieve eigenschap, maar ligt het als gezegd in the eye of the beholder. ‘Het begrip authenticiteit verwijst niet naar iets wat bestaat of ooit bestaan heeft, maar naar oordelen, claims en voorkeuren ten opzichte van anderen en de wereld om ons heen.’ Conclusie: ‘De overal aanwezige hedendaagse strijd om echte, oprechte levensvormen is daarom niet de oplossing voor zo’n verlangen, maar juist de oorzaak ervan.’

Is het dan helemaal niet mogelijk om een positieve invulling te geven aan het streven naar authenticiteit? Jawel, dat is in elk geval wat de levenskunst probeert te doen. Lees daar meer over bij 10 schrijvers en denkers over Levenskunst.


Geplaatst

in

door

Reacties

Eén reactie op “De 5 paradoxen van authenticiteit”

  1. […] Rasch. M.  (2012). De paradoxen van authenticiteit. Geraadpleegd op 10 mei 2016, van: https://www.miriamrasch.nl/filosofie/de-5-paradoxen-van-authenticiteit/ […]