De kaart is niet het gebied

Overal klinkt rumoer over de nieuwe roman van Michel Houellebecq La carte et le territoire. Ik zal moeten wachten op de vertaling om mijn mening te vormen. Toch levert de roman nu al een inzicht op. Vertaler Martin de Haan schreef op zijn weblog over de titel: de kaart en het gebied. Blijkbaar is dat een bekende uitdrukking, of in elk geval een bekend begrippenpaar, met een betekenis die ver voorbij de cartografie strekt. De Nederlandse Wikipedia herbergt zelfs een interessant artikel over de Kaart-gebiedverhouding (dat weer een vertaling is van het Engelse lemma, dat dan weer wel).

De kaart is niet het gebied is een uitspraak van Alfred Korzybski, uit 1931. Dat klinkt als een open deur. Maar zoals vaker: denk er eens echt over na. Wat is een kaart eigenlijk? En een gebied? De kaart is een weergave van een gebied. Wat impliceert dat? Als het woord weergave valt, kun je je geld erop zetten dat de open deur bij het eerste zuchtje tocht met een klap dicht slaat.

Goed, een kaart is een schematische, geschaalde weergave van iets, gemaakt om orde aan te brengen, voor een gebruiker. Het gebied, dat is allereerst het land. Of is het dat waar een kaart van gemaakt is, land of niet? Voorbeeld: kranten staan tegenwoordig vol infographics, een soort kaarten. Van de politiek, van de olieramp in Mexico, van uitstervende dieren. Zijn dat ook gebieden? Waarom niet.

De politiek is echter niet een tastbaar ding, een stuk land dat je kunt doorkruisen en in kaart brengen. De politiek is altijd al in kaart gebracht. Politiek is een vorm van in kaart brengen, die kaart aanpassen, herdefiniëren, aanpassen aan de veranderende omstandigheden of veranderen met als doel de omstandigheden te veranderen. De politiek is een kaart van het grondgebied. Het gebied zelf is dus een kaart van een ander gebied. En misschien geldt dat wel voor alles. Iedereen die boven Nederland heeft gevlogen, weet dat het land lijkt op een kaart ervan.

Gregory Bateson: ‘het gebied is altijd al een representatie, door het netvlies, de hersenen, de taal, het schrijven. Het proces van weergeven zal dat er steeds uitfilteren, zodat de psychische wereld slechts gevormd wordt door kaarten van kaarten, tot in het oneindige.’ (bron van alle aangehaalde citaten: Wikipedia)

Toch is het in al die gevallen wel mogelijk om een onderscheid te maken tussen de een en het ander. In sommige gevallen, valt zelfs dat onderscheid weg. Die gevallen zijn kunst. Neil Gaiman zegt over sprookjes dat je die niet na kunt vertellen, je kunt ze alleen vertellen. (Dat er nu juist van sprookjes enorm schematische structuren bestaan, doet even niet terzake.) Hetzelfde hoor je wel over poëzie. Als een dichter zijn punt zou kunnen uitleggen in een betoog, had hij wel een betoog geschreven. Het gedicht is het punt, het valt met zichzelf samen. ‘De meest nauwkeurig mogelijke kaart zou het gebied zijn, en zou dus volmaakt nauwkeurig en volmaakt zinloos zijn. Het sprookje is de kaart, die het gebied is.’

Nauwkeurigheid is het sleutelwoord. Een kunstenaar maakt iets wat zo nauwkeurig is (wat uiteraard iets totaal anders is dan netjes of ordelijk) dat je het niet op een andere manier kunt uitdrukken. Van het gebied is geen kaart te maken. De enige manier om het gebied van de kunst te verkennen is door de kunst als kaart van zichzelf te gebruiken. Hooguit kunnen verhalen van ervaren reizigers je helpen opmerkzaam te maken van landmarks.

Het begon met een gebied waar een kaart van werd gemaakt. Vervolgens vielen gebied en kaart samen. Jean Baudrillard gaat nog verder: ‘Het gebied gaat niet langer vooraf aan de kaart, en overleeft die ook niet. Toch gaat de kaart vooraf aan het gebied – het voorafgaan van simulacra – en daardoor wordt het gebied teweeggebracht.’ Met andere woorden: de verhouding is omgekeerd. De kaart brengt het gebied voort. Hiervan is de politiek weer een goed voorbeeld.

Of deze meervoudige verhouding tussen kaart en gebied misschien ook van toepassing is op vertaling en vertaalde, de oorspronkelijke Franse roman van Houellebecq en de Nederlandse vertaling van De Haan, vraag ik me af. En op dit stukje daar weer over? De Nederlandse Wikipedia-pagina is een vertaling van het Engelse lemma, dat weer put uit bronnen op internet en uit de bibliotheek, annotaties bij teksten die al dan niet bestaan en die iets beschrijven dat misschien alleen in de ‘psychische wereld’ zoals Bateson noemt. Wat is kaart en wat is gebied? Het gebied van de literatuur is natuurlijk ook een kaart van een ander gebied – de werkelijkheid of de literaire traditie of de persoonlijkheid van een auteur, die op zichzelf ook weer een kaart zijn van en verwijzen naar een volgend gebied…


Geplaatst

in

door