Nadat mijn Heidegger-leesclub een vroege dood gestorven was, diende zich gelukkig al snel een ander gezelschap aan. Vorige week kwamen we voor het eerst bij elkaar. Het is geen leesclub rond één schrijver of filosoof, maar rond een thema: de stad. Het eerste wat we hebben gelezen: Metropolis (1903) van Georg Simmel (voor teksten zie hier).
Ik had nog nooit van de beste man gehoord. Reden temeer om hier een kort stukje over hem te schrijven. Simmel was een Duitse filosoof uit de tweede helft van de negentiende eeuw. Nietzsche- en Kantkenner en een van de grondleggers van de sociologie. Metropolis geldt dan ook als verplichte kost voor sociologiestudenten. Simmel is een observator, een fenomenoloog avant la lettre. Zoals in Metropolis, waarin hij het leven in de grote stad beschrijft zonder daarbij van tevoren een waardering uit te spreken of een richting te kiezen. Daardoor is het stuk soms wat verwarrend: positieve en negatieve kwalificaties wisselen elkaar af, zonder dat Simmel daarin positie kiest. We moeten ook niet oordelen, maar begrijpen, zo eindigt Simmel het stuk.
Hoe leven mensen dan in de grootstad? En hoe leven ze met elkaar? Beschrijvingen van de individuele beleving en van de grote, maatschappelijke structuren wisselen elkaar af. Ze illustreren en verhelderen elkaar, als in een hermeneutische cirkel waarin het deel iets zegt over het geheel en het geheel over het deel. Zoals het een negentiende-eeuwse socioloog betaamt dus. Maar ook inhoudelijk blijkt de verhouding tussen deel en geheel, tussen individu en maatschappij de kern van het betoog te vormen. In de grote stad ben je één van velen. Op het platteland één van weinigen. Op het platteland kent iedereen je, zonder dat je daar moeite voor hoeft te doen. Sterker nog: je mag je niet onderscheiden, want daarmee val je buiten de groep. In de stad heb je juist een plicht om op te vallen.
Wat ik aardig vond aan Simmels stuk is de passage over specialisatie. We kennen allemaal het schrikbeeld van de marxistische vervreemding. Alle arbeiders verrichten nog maar zo’n klein, gespecialiseerd deeltje van het totale werkproces, dat ze totaal vervreemd raken van het geheel, van het eindproduct. Maar bij Simmel leidt specialisatie leidt niet per se of niet alleen tot vervreemding, maar ook tot individualiteit. Je moet je door specialisatie onderscheiden van alle anderen die hetzelfde kunnen als jij. Iets vinden wat alleen jij kunt aanbieden. Oftwel, op z’n eenentwintigste-eeuws: een unique selling point.
Simmel beschrijft een opeenvolging van stadia, die ook toepasbaar zijn op de ontwikkeling van de mensheid als geheel (opnieuw deel en geheel dus). Allereerst zijn er de kleine gemeenschappen waarin iedereen een vaste rol heeft, die op een hiërarchische manier geordend zijn. Hoe hoger in de hiërarchie je staat, hoe meer vrijheid je hebt. De minst vrije mens, bijvoorbeeld een kind, leeft in de kleinste, beperkte wereld (het gezin). Mannen (natuurlijk mannen) die in de geschiedenis iets groots hebben verricht, stonden allemaal juist in een veel groter, omspannend netwerk, bijvoorbeeld op staatsniveau.
Die kleine gemeenschappen bewegen in de richting van meer gelijkheid en nivellering van de hiërarchie. Het was het ideaal van de Franse Revolutie. De ideale mens was de algemene mens, weliswaar vrij, maar niet onderscheidend. Dat komt pas met de Romantiek. Dan wordt individualiteit het hoogste goed. Op zoek naar je unieke ik, de allerindividueelste emotie en gedachte.
De metropolis, zegt Simmel, is de plek waar deze verschillende tendensen tegen elkaar strijden. Met die aantekening dat de individualisering dus de sterkste tendens lijkt te zijn in de grootstad. Een beetje abstract wordt het dan. Maar de beweging richting vrijheid en individualisering die hij beschrijft, waarbij je een steeds groter verband moet opzoeken (oftewel uit de kleinere verbanden moet breken), vind ik een mooie.
Volgende keer gaan we Aantekeningen uit het ondergrondse van Dostojevski lezen. Uiteraard mijn keuze en uiteraard komt er dan ook hier iets over te lezen.