Verzoening. Het thema van de Maand van de Filosofie klinkt op het eerste gehoor mooi. Na de Nacht van de Filosofie, waar elke deelnemende filosoof toegaf niets met het thema op te hebben, is het woord in mijn hoofd gaan rondzingen. En eerlijk gezegd: ik vind het ook maar een saai deuntje. Neem dan verraad. Vergeving. Of iets waar nog geen woord voor is.
Stel je voor dat je jarenlang met iemand samen bent en hij zegt steeds maar dat hij een hekel heeft aan kinderen. Dan gaat het uit en nog geen jaar later heeft hij een kind. Ook al is het uit, ook al heb je zelf een nieuwe liefde, je denkt dan toch: een kind met een ander. De verrader.
Verraad moet wel het ergste zijn wat bestaat. Je hoort het al aan de passiviteit die eromheen hangt: je wordt verraden. Daar doe je zelf helemaal niets meer aan, het overkomt je. Iemand anders kan op volkomen virtuele wijze je leven overhoop halen. Want zelf heb je geen kind, de liefde is voorbij, en mensen veranderen van gedachte. Wat scheelt het dat hij met een ander is en er nog eentje bij maakt? Verraad is geniepig. De tijd heelt alle wonden en verraad scheurt ze weer open.
Niet leuk om over na te denken, dat verraad. Dus laat ik de zaak omdraaien, dan moet ik automatisch komen op het mooiste wat bestaat. Toch?
Stel je voor dat… je iemand al jarenlang kent en opeens kom je erachter dat hij allemaal heel mooie dingen over je zegt. Dat moet het omgekeerde zijn van verraad, maar is het ook het mooiste wat bestaat? Stel dat je die lange jaren heimelijk verliefd bent. Uiteindelijk ga je elk je eigen weg, de tijd slijt alle liefdes, en dan kom je hem weer tegen. Omdat het toch niet meer uitmaakt, biecht je de verliefdheid op – natuurlijk wel met wegwerpgebaar en hoongelach. En dan blijkt dat hij al die lange jaren ook heimelijk verliefd was.
Dat is niet het omgekeerde van verraad, dat is dubbel verraad: aan jezelf en aan de ander.
Waar moeten we het dan zoeken? Misschien in de richting van genade en vergiffenis? Ik weet het niet, deze woorden klinken mij iets te religieus in de oren om tegenover een misgelopen liefde te zetten. En zoals verzoening alleen kan volgen op conflict, zo is ook genade en vergiffenis een (je hoort het al) gift, iets wat je gegeven wordt of geeft. Nadat er iets vreselijks heeft plaatsgevonden, een zonde ofzo.
Nee, het moet iets zijn wat niet afhankelijk is van iets slechts, geen reactie is, niet een goedmaken is, iets wat helemaal op zichzelf staat, wat je gegeven wordt en wat je zelf moet nemen, wat geen oordeel velt en niet oordeelt. Een cadeau dat de degene die het weggeeft ook iets teruggeeft. Zodat het cadeau vermeerdert, nooit uitgeput raakt en steeds opnieuw cadeau kan zijn.
Je raadt het al: literatuur. In de literatuur staat de tijd stil. Achteraf bestaat niet. Een open deur, ik weet het: voor de eerste zin en na de laatste punt staat niets. Alleen de lezer. Verraad is uitgesloten.
Maar wil dat zeggen dat het omgekeerde van verraad zich voordoet? Ik denk het wel, heel soms, in die boeken waarin iemand zonder het zelf te weten tegen jou spreekt en jou begrijpt, zonder te weten wie jij bent, maar volkomen op de hoogte van je ziel – tot in de vezels waarvan je zelf niet dat ze bestonden. Hoe noem je dat? Een cadeautje? Een ander woord met ver-? Ik ben er nog niet uit.
Veel van de boeken die op dit blog langskomen zijn dat soort boeken. Ik wil wel weer zo’n boek. Helaas, net als verraad moet zo’n boek je overkomen. Je hebt het ook nooit voor het uitzoeken. Zelfs daar zal ik me echter nooit mee verzoenen.
Lees hier mijn verslag van de Nacht van de Filosofie.
Het is warm en overbevolkt op de uitverkochte Nacht van de Filosofie, 17 april in Felix Meritis, Amsterdam. Verzoening is het thema van dit jaar. Om te verzoenen heb je een conflict nodig, in die zin is de verhitte sfeer wel op zijn plaats. Toch lijkt het zachtaardige thema niet iedereen te inspireren tot een spetterend optreden. Grootste indruk maakt de meest controversiële en meeslepende denker die in Nederland opereert, Tariq Ramadan.
De Nacht van de Filosofie is het hoogtepunt van de bijbehorende Maand van de Filosofie. Onder professionele filosofen heerst nogal een meningsverschil over de wenselijkheid van de popularisering van hun vakgebied. In NRC Handelsblad ging Menno Lievers frontaal in de aanval tegen het ’themafeest’ dat van de filosofie een pretpark maakt. Dat mocht geen domper op de feestvreugde zijn: in het welkomstwoord werd Lievers als azijnpisser opzij geschoven. Toch zet de opgerakelde aanval van de academicus (én journalist) de toon voor de avond. Want wat is verzoening nu eigenlijk? Eén gemeenschappelijke noemer komt steeds naar boven: conflict.
Regie
Job Cohen mag als ‘icoon van verzoening’ de avond openen en schetst in zijn korte betoog de paradoxale samenhang van verzoening en conflict. Hij spreekt de hoop uit dat de twee ondanks hun samenhang niet in een vicieuze cirkel hoeven te bewegen, maar op een dialectische manier naar iets nieuws, iets beters toe bewegen. De overheid moet begrijpen dat verzoening niet kan bestaan zonder dat het conflict de ruimte krijgt. Een interessant inkijkje in de politieke keuken van de Amsterdamse burgermeester, die er niet om bekend staat dat hij conflicten opzoekt, laat staan wil faciliteren. Nou vooruit, het ontmoeten van de ander is ook belangrijk, zegt Cohen nog vlug. Maar de zaal is al aan het denken gezet.
 |
| Ella Vogelaar, Danielle van Bennekom en Frank Meester |
Op zoek naar spetterende, gepopulariseerde filosofie, trek ik naar ‘De grote verzoeningsshow’ van de gebroeders Meester, waarin live verzoening zal plaatsvinden onder het oog van een ‘deskundige jury’. Helaas is van show geen sprake en dat komt vooral door de merkwaardige combinatie van deelnemers. Een rancuneuze Ella Vogelaar naast een anoniem slachtoffer van een overval; een studente die al drie jaar over haar scriptie doet naast de directeur van stichting Slachtoffers en Daders, dat werkt dus niet. De gebroeders raken al gauw de regie kwijt en daarmee ook hun scherpzinnigheid. ‘Ik geloof niet in verzoening,’ verklapt deelnemer Rein Gerritsen. Jammer.
Groene wisselbeker
De vrees bekruipt me dat Menno Lievers gelijk had: de filosofie populariseren, loopt dat niet automatisch uit op een verzoeningsshow waarin voor de kandidaten niets te winnen valt en voor de jury niets te beoordelen? Waarin de quizmasters hun tekst kwijt zijn omdat de filosofie geen pasklare antwoorden heeft? Bladerend in het programma zie ik dat ik inmiddels al vier andere onderdelen heb gemist. Op dit Lowlands van de wijsbegeerte dwingt het blokkenschema tot pijnlijke keuzes, altijd mis je meer dan je ziet, en tussendoor heb je vijf minuten om je hutjemutje naar de andere kant van het terrein te begeven.
Maar als je dan goed zit, zit je ook echt goed. Popularisering en diepgravendheid kunnen prima hand in hand gaan, zoals bij de uitreiking van de Socrates Wisselbeker voor het beste filosofieboek van het jaar. Zeventig inzendingen leverden een shortlist van vijf titels op, maar eigenlijk staat al vast dat Hans Achterhuis’ Met alle geweld zal winnen. Voorafgaand aan de prijsuitreiking wordt in dezelfde zaal Achterhuis geïnterviewd – is dat filosofenironie of gewoon ondoordachtheid? Inderdaad krijgt Achterhuis de wisselbeker, een groen ding dat de winnaar van vorig jaar, Frank Ankersmit, te lelijk vond om in zijn huis te hebben staan. Achterhuis neemt hem graag mee, ‘ik ben trots en blij’.
Aan interviewer Wim Brands vertelt hij dat zo’n verkiezing een grote gok is. Achterhuis nam zelf ooit plaats in de jury en weet hoe het er dan aan toegaat: iedereen kan als winnaar uit de bus komen. Daarmee is Achterhuis toch iets te bescheiden. Een boek als Met alle geweld verschijnt niet elk jaar: een magnum opus waarin de auteur streeft naar volledigheid, zichzelf op het spel zet en bovendien de lezer meesleept zonder ook maar een moment aan intelligentie in te boeten. Achterhuis spaart zichzelf ook als geïnterviewde niet. ‘Ik geloofde echt dat het kon, een geweldloze wereld,’ zegt hij. ‘Maar dat is onnozel!’ roept Brands provocerend. Achterhuis laat zich niet van zijn stuk brengen en de toekenning van de prijs, een half uur later, bewijst zijn gelijk.
 |
| Hans Achterhuis en Wim Brands |
Een geweldloze samenleving is dus onmogelijk. Is verzoening dat dan ook? Eigenlijk wel, zegt Achterhuis. Hij lijkt het eens te zijn met Job Cohen: conflicten horen nu eenmaal bij de mens, geweld is een evolutionair mechanisme. ‘Ik heb dus ook wel een probleem met het thema.’ Misschien omdat verzoening een eindpunt betekent, waarover niet veel te melden is. Dat wat eraan vooraf gaat is oneindig veel complexer, gevaarlijker, veelkantiger en dus interessanter.
Jihad van vertrouwen
Tariq Ramadan denkt daar anders over. De controversiële denker uit Zwitserland, met Egyptische roots en ook werkzaam in Rotterdam, kwam de laatste tijd vaak in het nieuws. In zijn lezingen in het Arabisch zou hij andere dingen beweren dan in het Engels; een wolf in schaapskleren is hij genoemd, een homofobe fundamentalist met mooie praatjes. Ramadan verweert zich op overtuigende wijze tegen deze beschuldigingen. Mooie praatjes heeft hij zeker. Hij is verreweg de beste spreker van de avond. Met welluidende stem zet hij zijn ideeën uiteen. Die gaan eindelijk eens over de praktijk van verzoening: hoe kunnen verschillende groepen in de maatschappij vreedzaam samenleven?
Nederigheid, respect en gewoon de praktijk van het samenwerken, daar gaat het voor Ramadan om. Probeer niet steeds de idealen van mensen met elkaar te vergelijken, maar eerder de manier waarop ze hun dagelijks leven vormgeven. De maatschappij is op een zodanig niveau dat iedereen zijn steentje kan bijdragen. Zo ziet Obama dat ook graag. Ramadan heeft wel wat weg van Obama: retorische kracht gepaard aan een stevige inhoud. Jonge mensen drommen samen, de zaal hangt aan zijn lippen. ‘It’s not about being highly intelligent anymore, but deeply human.’ Toch nog een positieve blik op verzoening! Ramadans boek Een jihad van vertrouwen komt op het verlanglijstje.
De stand-up filosofie laat ik voor wat ze is. Filosofie heeft geen populaire opzetjes nodig om een groot publiek te boeien. Wel kijk ik nog even snel of het geredde slachtvarken ‘Zeeman’ is gekomen, ter ondersteuning van het pleidooi van Erno Eskens voor dierenrechten. We moeten het doen met een live verbinding naar de stal – Zeeman kon de Keizersgracht niet op. Achteraf gezien misschien maar goed ook: Eskens’ sympathieke betoog heeft geen geintjes nodig. Daarin hebben de tegenstanders van de pretparkfilosofie gelijk. De afgronden van het denken zijn van zichzelf al spannend genoeg.