Op de website van het Humanistisch Verbond: De eigen opvatting en emotie als standaard
Moeten wij van elkaar houden?
Heijne signaleert in zijn ontleding van het populisme twee tendensen: aan de ene kant is er steeds meer openheid, globalisering en daarmee anonimisering (schoolvoorbeeld: Wikileaks). Aan de andere kant sluiten we ons collectief op in onze eigen, kleine, individuele belevingswereld. Die belevingswereld wordt geregeerd door emoties en ook gezag wordt alleen op basis van emotie toegekend. Het liefst in de vorm van een ‘verlosser’ die de hele open, geanonimiseerde maatschappij eens flink door elkaar schudt.
Pim Fortuyn is daar een voorbeeld van, maar Heijne haalt ook De idiootvan Dostojevski aan als een archetypisch verhaal van een buitenstaander die de gemeenschap moet regenereren. De dodelijk zieke jongen Ippolit (die overigens ook onuitstaanbaar is, maar kun je een hekel hebben aan een doodzieke jongen?) leest in een gezelschap van burgerlijke dames en heren zijn ‘testament’ voor. Pointe van Ippolits manische bekentenis: hij gaat er een eind aan maken. Het interesseert de dames en heren hoegenaamd niets. In een hartverscheurende passage rent Ippolit naar buiten, zijn einde tegemoet, terwijl de aanwezigen klagen over verkrampte ledematen van het lange zitten. Wat zullen we nu eens gaan doen? Ippolit is de buitenstaander die noodzakelijk is om een gemeenschapsgevoel te creëren, schrijft Heijne.
Ik voel me aangesproken door de analyse van Heijne, omdat ik de twee tendensen – openheid en eigenheid – ook bij mezelf waarneem, maar dan tegelijkertijd. Wel van de kosmopolitische netwerkgeneratie, maar ook gericht op beleving en individualiteit. Die twee gaan voor mij samen. Zijn het wel twee tegengestelden?
Wat mij juist opviel in die scène uit De idioot is het verraad aan de buitenstaander. De enorme genadeloosheid waarmee de rest over zijn ellende heenstapt. Emotieloos en anoniem. Misschien wil de samenleving wel een verlosser, maar ze zal de verlosser nooit accepteren (Zoals ook blijkt uit de beroemde parabel over de Groot-Inquisiteur uit De broers Karamazow: zelfs als Jezus in eigen persoon op aarde terugkeert, zal men hem niet accepteren.). De mensen zijn inderdaad zoals Heijne zegt alleen bezig met hun eigen belevingswereld (dat verhaal van die zelfmoordenaar heeft me een stijve nek opgeleverd). Maar tegelijk blijven ze volkomen emotieloos.
Hoe breng je die schijnbare tegenpolen in evenwicht? Hoe breng je emotie in de open samenleving, zonder dat iedereen zich opsluit in zijn eigen kleine wereldje? Het laatste hoofdstuk van Moeten wij van elkaar houden geeft een haast literair antwoord. Uiteindelijk houdt Heijne een pleidooi voor de twijfel. Als kind hoorde hij over ‘de onbekende god’ van de Atheners, die de christenen helaas weer moesten invullen. Terwijl de oplossing juist ligt in het wel erkennen van iets wat buiten jou bestaat (niet per se iets goddelijks), zonder dat meteen met je eigen beleving in te vullen. Tegelijk open, globaal en anoniem en hyperindividueel, emotioneel en eigen.
Je moet dat laatste echter niet tot standaard verheffen, en dat dat zo vaak gebeurt is precies de oorzaak van de problemen. Niet alleen in de politiek of media, maar voortdurend, overal om je heen verheffen mensen hun eigen opvattingen en emoties tot standaard. Ik verbaas me bijvoorbeeld vaak over hoe gesprekken worden vervormd: ‘X zei dat Z geen idee heeft waar ze mee bezig is’ [vul intonatie van afkeer in]. Maar misschien zei Z wel dat ze even niet weet wat ze met de situatie aan moet [vul intonatie van twijfel in].
De twijfel en de onbekende god brengen mij een andere negentiende-eeuwer in gedachten. Kierkegaard schreef (naast god) over het geheim. Elk mens is fundamenteel onkenbaar en dat onkenbare stukje is het geheim. Dat geldt voor mij, dat geldt voor jou. Toegegeven, dat is een enge gedachte. Het misverstand regeert als je elkaar niet kent. Tegenwoordig zie je uitmelken van het misverstand óm te regeren. Maar het geheim is ook de plek waar openheid en anonimiteit samenvallen met individualiteit en emotie. De onbekende god van de Atheners, die draagt elk mens in zichzelf. Zolang het niet een god in het diepst van mijn gedachten wordt, is dat prachtig. Ik ben bang dat Kierkegaard en Dostojevski de maatschappij niet gaan redden. Maar het geheim maakt misschien een kans. Niet om te ontmaskeren, maar om van te moeten houden.