Die foto, daar had ik het over. Het is dus echt zo: als iemand met een lens van dertig centimeter een armlengte verwijderd van je gezicht gaat zitten klikken, dan voel je je ongemakkelijk. Dat heeft te maken met twee dingen. Ten eerste is het een ‘violation of personal space’. Je weet wel, die denkbeeldige ring die je om je heen draagt en waar mensen niet in mogen komen, behalve als het niet anders kan, bijvoorbeeld in de spits. Met de fotograaf was ik alleen en de bank is groot genoeg voor tien.
Daarnaast houdt de enorme lens je nog voor de foto is gemaakt een denkbeeldige spiegel voor. Ik was me bewust van elk haartje, vlekje en spiertje, van de grootte van mijn ogen, mijn tanden en oren. Dat is niet prettig. Er zullen een paar mensen op aarde zijn die het heerlijk vinden, maar zelfs als je niet onzeker over je uiterlijk bent (want dat ben ik verder niet) lijkt die lens een soort onzekerheidsstralen uit te zenden.
Zoals eerder gezegd, ben ik een trouwe kijker van America’s Next Top Model. Dat is geinig: want even voelde ik me een van die onervaren modellen die voortdurend aanwijzingen naar hun hoofd krijgen geslingerd. ‘You have to try and relax your mouth,’ zegt Mr. Jay terwijl hij met zijn vinger voor zijn mond in de lucht een rondje tekent. Ook ik moest mijn mond ontspannen. En mijn nek verdraaien terwijl mijn neus naar de andere kant wees, kin omhoog, kin omlaag. Volg mijn hand.
Omdat de fotograaf het er niet bij zei dacht ik het zelf maar: ‘we wanna see some personality!’ Ik zweepte mezelf op: fierce! on top! faboulous! En ondertussen me maar ongemakkelijk voelen: kijk ik niet te serieus, te oud, te gespannen (die zijn misschien alle drie hetzelfde)?
Ik moest hieraan denken toen ik een artikel las van Maarten van Buuren over Paul Valéry (te vinden in Van Buurens boek De innerlijke ervaring). Reflectie is een sleutelwoord in het oeuvre van Valéry, het steeds op zichzelf terugvallen, een eindeloos zichzelf spiegelen, zoals Narcissus. Dat gebeurt ook als je voor de camera komt te staan: je bent volledig op jezelf teruggeworpen en gaat als een Narcissus helemaal in jezelf op. Met dit verschil dat Narcissus verliefd werd op zichzelf. Als geportretteerde ben je doel geworden, hoe vaak komt dat voor? Een doel op zichzelf, dat zichzelf slechts hoeft te reflecteren.
Ook voor de camera verloor ik mezelf op deze manier in bespiegelingen terwijl de lens voor mijn neus door bleef klikken. Dat zijn vast niet de beste foto’s geworden. Opeens schrok ik wakker en keek naar de lens. Het ding was zo groot dat ik niet wist waar te kijken. De fotograaf moet van heel dichtbij mijn verward rondschietende ogen hebben gezien. ‘Kijk er maar midden in,’ zei hij. Toen hoorde ik ook weer Mr. Jay en Tyra: je moest vanuit de foto mensen aankijken en juist niet alleen maar in jezelf blijven reflecteren. Ik probeerde door de lens heen te kijken, alsof ik zelf onzekerheidsstralen kon uitzenden naar een heel klein, onooglijk mensje dat daarbinnen woonde.
Valéry voerde het l’art pour l’art dogma heel ver door; hij verlegde het zelfs naar de hele werkelijkheid. Kunst, het leven, de mens: allemaal doel op zichzelf, dus doelloos, alleen maar bezig met zichzelf reflecteren zonder enig verband met iets externs te leggen.
Ik ben het eens met de stelling dat kunst in eerste instantie nutteloos moet zijn, in de zin dat zij geen vooraf opgelegd doel mag hebben. Ze is een doel op zich: als je de waarheid wil achterhalen moet je journalistiek bedrijven, als je je naam in druk wil zien, word je publicist. Kunst is er om de kunst.
Het zou echter wel heel saai zijn om niet verder te kijken dan die nutteloosheid van de kunst op zich. Evenzeer huldig ik het idee dat degene die iets met het kunstwerk doet (de lezer, kijker, luisteraar) een wezenlijk onderdeel uitmaakt van wat het kunstwerk betekent. Hij voegt het doel en het nut aan het kunstwerk toe. Eigenlijk wordt het dan pas interessant.
Narcissus op zichzelf is doelloos, omdat hij zich eindeloos in zijn eigen spiegelbeeld verliest.
De verwerking van Narcissus in verhalen, beeldende kunst en Freudiaanse theorieën maken Narcissus pas tot een boeiend onderwerp. Zelfs Valéry schreef over Narcissus met het doel iets duidelijk te maken.
Een goede foto krijg je duidelijk niet door voor Narcissus te spelen. Beter is het om te luisteren naar die stemmen in je hoofd: fierce! on top! faboulous!
One last frame!
That’s a wrap!
PS: nog even geduld voor de column, die verschijnt in februari.