De doodstraf achtervolgt me. Niet dat Magere Hein dagelijks met een strop achter me aan rent als een cowboy die een buffel wil vangen. Soms heb je gewoon van die thema’s die steeds weer opduiken – als je geluk hebt zijn het lieve, pasgeboren poesjes, soms de doodstraf. Ik probeerde het te negeren en dat ging een tijdlang goed. Tot ik weer moest denken aan de doodstraf voor een hond en ik die poster tegenkwam: ‘Voortaan voor iedereen die straf verdient: straf.’ Straf voor mensen aan wie de wereld ten onder gaat, mensen als Saddam Hoessein, die de doodstraf krijgen.
Roel Bentz van den Berg (van wie ik nog steeds niet zijn nieuwe boek Engelen in regenjas in huis heb) schrijft in zijn essay ‘Elke executie is een kruisiging’ uit Zapdansen over de fascinatie die hij als kind had voor de doodstraf, of liever met terdoodveroordeelden. ‘Ik probeerde mij dan, met een gretigheid die ik me nu nauwelijks nog kan voorstellen, in te leven in de gemoedstoestand van iemand die weet: over twee dagen, tien uur, vijftien minuten, acht seconden, wordt mijn leven beëindigd.’ Vervolgens fileert hij in zijn meanderende, maar nooit afdwalende, altijd relevante essay de afschuwelijke idee van de doodstraf. Die is een pervertering van het menszijn en als ze ooit wordt ingevoerd, ‘die dag zal ik me ziek melden bij het leven’.
Ik ben tegen de doodstraf, maar waarom? Ik dacht: dat behoeft geen reden omdat alle redenen om ervoor te zijn slecht zijn en alle redenen om ertegen te zijn goed. Per definitie. Toch vind ik dat Bentz van den Berg te ver gaat in zijn afkeuring. Als de mens zich de beslissing over de dood aanmatigt, zal hij nooit de heiligheid van het leven kunnen waarborgen. Dat klinkt bijna als pro-life activisme, en op de dag dat abortus wordt verboden, meld ík me ziek bij het leven.
En euthanasie dan? Ooit heb ik van heel dichtbij me kunnen inleven in ‘de gemoedstoestand van iemand die weet: over twee dagen, tien uur, vijftien minuten, acht seconden, wordt mijn leven beëindigd’ – zelfs in degene die in de rol van beul werd gedwongen. Reden te meer om tegen de doodstraf te zijn. En tegelijk niet blind te varen op iets ijls als de ‘heiligheid van het leven’, waarmee de diepte van lijden geen recht wordt gedaan. Het doden van een mens – dat is iets waar geen principes voor bestaan. Waarom zou dat dan wel bij de doodstraf gelden? Ik weet het niet. Misschien had Hitler of Stalin wel de doodstraf verdiend, mensen aan wie de wereld letterlijk ten onder is gegaan. Te makkelijk. Ik durf eigenlijk geen rechtlijnige uitspraken te doen.
Dostojevski maakte het zelf mee, hij werd ter dood veroordeeld en wist: ‘over twee dagen, tien uur, vijftien minuten, acht seconden, wordt mijn leven beëindigd.’ Voor het vuurpeloton werd hem gratie verleend. De literatuur is de plek om over deze materie te praten en te denken. Het meest indringende stuk proza dat ik ooit heb gelezen staat in zijn roman De Idioot. Prins Mysjkin vertelt over een terechtstelling die hij heeft meegemaakt in Lyon. Hij ziet de veroordeelde die door de stad naar het schavot wordt gebracht en weet wat hij moet denken: ‘Nog heel lang, nog drie straten lang heb ik te leven; eerst komt deze straat, dan die, daarna nog die met de bakker op de hoek… o, dat duurt nog zo lang, voor we bij die bakker zijn!’ En dan: ‘Zij met hun tienduizenden en niemand van hen wordt terechtgesteld, maar ik word wel terechtgesteld!’ De prins zegt: ‘En te bedenken dat dit zo doorgaat tot aan de laatste fractie van een seconde, wanneer het hoofd reeds op het blok ligt en wacht en… weet en plotseling boven zich het staal hoort neersuizen! Dat hoort hij zonder twijfel!’
Dostojevski is hier prins Myskin en veroordeelde tegelijk. Zelfs hier matigt hij zich niet een oordeel aan. Een groot schrijver.
Van Saddam Hoessein was de executie op internet terug te zien. Voor het eerst en voor het laatst (denk ik) in mijn leven kon ik mijn perverse nieuwsgierigheid niet bedwingen. My first snuff movie.
‘Het is merkwaardig dat de mens in zulke uiterste seconden zelden of nooit het bewustzijn verliest! Integendeel, je hersens zijn juist dan verschrikkelijk actief en helder, zij werken dan blijkbaar razend, zo hard als een machine die op volle toeren draait: ik stel me zo voor dat hem van alle kanten flarden van misschien absurde, onafgemaakte gedachten die nergens op sloegen, door het hoofd flitsten, als: ” Wat kijkt die vent naar mij, hij heeft een wrat op zijn voorhoofd; kijk toch eens, hoe verroest die onderste knoop is aan de jas van de beul…” en ondertussen weet je alles en herinner je je alles; ergens is een punt dat je niet kunt vergeten en je kunt onmogelijk in zwijm vallen en alles draait en wentelt maar om dat ene punt heen.’
Stel nu dat Dostojevski wél was neergeschoten. Waar vond de wereld dan het meest indringende stuk proza dat ooit geschreven is?
Stel nu dat Achterhuis gelijk heeft en het lezen van De Idioot of het kijken van de executie van Saddam een gewelddadige kern loswoelt? Ik kom er niet uit.