Zoals de geest gebonden is aan het vlees (As Consciousness is Harnessed into Flesh), het tweede deel van de dagboeken van Susan Sontag, leest als een karakterstudie. Een impliciete zelfanalyse via de analyse van anderen – vooral minnaressen – en van de allergrootste abstracties: Amerika vs. Europa, katholicisme vs. protestantisme vs. jodendom. Dat klinkt verstrekkend en ernstig, en dat is het ook. Susan Sontag (1933-2004) was hét voorbeeld van een intellectuele vrouw – en daar zijn er niet zo veel van. Maar waarom komt die zoon dan weer roet in het eten gooien?
Het eerste deel, Herboren, besloeg de jaren 1947 tot 1963. Sontags zoon David Rieff noemt het in zijn voorwoord de ‘Bildungsroman’ van zijn moeder, bij gebrek aan echt autobiografisch werk. Dit tweede deel gaat verder van 1964 tot 1980 en is veel dikker, ruim vijfhonderd pagina’s. Het zijn de overvolle jaren, vol van succes en vol van misère, zoals de kanker waarvoor Sontag wordt behandeld en die eigenlijk alleen via notities voor Ziekte als metafoor in het vizier komt. In die zin kun je deze dagboeken juist helemaal geen autobiografie noemen. En ook nauwelijks een biografisch document, want de context van Sontags leven waarin we de notities moeten lezen is zeer summier gegeven.
Lees verder hieronder of op Athenaeum: Grasduinen door Sontags geestesleven
Het eerste deel, Herboren, besloeg de jaren 1947 tot 1963. Sontags zoon David Rieff noemt het in zijn voorwoord de ‘Bildungsroman’ van zijn moeder, bij gebrek aan echt autobiografisch werk. Dit tweede deel gaat verder van 1964 tot 1980 en is veel dikker, ruim vijfhonderd pagina’s. Het zijn de overvolle jaren, vol van succes en vol van misère, zoals de kanker waarvoor Sontag wordt behandeld en die eigenlijk alleen via notities voor Ziekte als metafoor in het vizier komt. In die zin kun je deze dagboeken juist helemaal geen autobiografie noemen. En ook nauwelijks een biografisch document, want de context van Sontags leven waarin we de notities moeten lezen is zeer summier gegeven.
Kritische zelfanalyse
Die context is ook lang niet altijd nodig. Neem de stukken over minnares Carlotta, uit begin 1970. Sontag zet haar (ex-)geliefde neer als neurotisch, kinderlijk, misschien zelfs een beetje dom. Waarom valt ze dan op haar? In de zelfanalyse die daarop een antwoord moet geven velt de schrijfster een even hard oordeel over zichzelf. Indrukwekkend is hoe ze bepaalde impopulaire eigenschappen met hand en tand verdedigt en zelfs cultiveert. Net als in Herboren, prijst ze steeds weer de ernst (‘seriousness’) en calvinistische discipline, in werk maar ook in liefdesrelaties en vriendschappen. Door iemand decennialang zo dicht op de huid te volgen, zie je dat het mogelijk is, een ‘standvastig karakter’ ontwikkelen, als een haast filosofisch doel en met religieuze volharding. Geen vrolijke dame, maar wie waardeert niet op zijn tijd een tirade tegen feestjes en sociale prietpraat? Een oprechte tirade, niet zo een die mensen graag houden op feestjes, als sociale prietpraat. Oprecht, omdat Sontag het waarmaakt, dertig, veertig jaar lang.
Opdringerige ‘middle man’
Daartegenover staat dat de ‘middle man’ – David Rieff – toch wel erg opdringerig aanwezig is door de vele, vele toevoegingen in de lopende tekst. Elke genoemde voornaam wordt vergezeld van de bijbehorende [achternaam tussen vierkante haken], elke achternaam van [voornaam], namen zijn voorzien van [toelichting, gelukkig in de vertaling niet zoals in het origineel gecursiveerd] en afk[ortingen] zijn uitgeschreven. Resultaat is een passage als de volgende:
‘[De Russische criticus en schrijver Vasili] Rozanov – het zoveelste lid van de [eind-negentiende-eeuwse, begin twintigste-eeuwse] Russische beweging waar ook [de Russische schrijver Nikolai] Berdjajev + [de Oekraïens-Russische auteur Lev] Sjestov deel van uitmaken […].’
Dit zijn bovendien niet de volledige dagboeken; soms herinneren puntjes aan passages die niet zijn opgenomen. Dat is bijna niet te verkroppen, zeker niet voor de bewonderaar van Sontag en haar vrij zwevende geest. Er zijn genoeg notities wél opgenomen die ook geschrapt hadden kunnen worden. Zoals de incomplete lijsten met films en boeken, die in Herboren al bladzijden in beslag namen, en die ook in dit deel zijn gebleven – hoewel in mindere mate. Wat voor trivialiteiten zijn niet door de ballotage gekomen, vraag je je af. Of misschien: wat voor gênante beschrijvingen van nog levende personen (Rieff zelf?), té duistere zelfkennis, of politieke geheimen? Sontag minglede ondanks haar afkeer van sociale verplichtingen met hooggeplaatsten, ging op studie- dan wel propagandareis naar Vietnam en China en tafelde met de beroemdste kunstenaars en schrijvers.
Wiki-dagboek
Ik wil niet te veel zeuren, want het is prachtig dat deze rijke bron van het geestesleven van een bijzondere vrouw beschikbaar is. Hoe moet het dan wel? Mijn voorstel is het volgende. Op internet verschijnen alle dagboeknotities, met uitgebreide toelichting (a.u.b. niet alle woorden veranderen in een knalblauwe, onderstreepte hyperlink). Eventueel gegoten in wiki-vorm, zodat iedereen zijn kennis kan toevoegen. Als een Russische professor toevallig veel weet over Vasili Rozanov en een ander over Lev Sjestov, waarom dat dan niet delen? Als ik een essay schrijf over boekideeën die nooit groter worden dan een woord in een notitieschrift, waarom daar dan niet naar linken? In druk verschijnt een korte selectie van coherente, langere passages, ingeleid met een voorwoord (van een Sontag-kenner), uitgeleid door een nawoord (van haar zoon), zonder vierkante haken en een stoelendans van namen en toenamen.
Het derde en laatste deel moet nog verschijnen. Dat zal er vast niet anders uitzien dan de eerste twee. Ik zal het lezen, potloodstrepen in de kantlijn plaatsen en in mijn eigen (online) notitieboekjes mijn eigen links aanbrengen. In de hoop dat die zich ooit zullen verweven met die van anderen, niet in de laatste plaats met die van Sontag zelf, als het web waarin zij haar minnaars vangt en vasthoudt.