Vandaag deel 1 in een serie (een beetje ambitie kan nooit kwaad) over ’techniek, nieuwe uitvindingen en hun weergave in de literatuur’. Prachtig vind ik dat: je leest een honderd jaar oud boek en opeens staat er een opmerking over zo’n merkwaardig ding als de telefoon, die het leven op zijn kop zet. Het gaat me niet om boeken waarin techniek een hoofdrol speelt, of waarin technici rondlopen. Ook interesseert de sciencefiction me niet, waarin wordt onderzocht hoe de techniek zich zou kunnen ontwikkelen. Het zijn de kleine passages (soms slechts zinnen) waarin normale mensen voor het eerst in aanraking komen met een nieuwe uitvinding, die ik wil uitlichten. Zaken die in de eenentwintigste eeuw volkomen vanzelfsprekend zijn, maar ooit een revolutie betekenden. Hoe ervaarden de mensen die noviteiten? Welke betekenis gaven ze eraan?
Die telefoon noemde ik niet voor niets. In De stille kracht van Louis Couperus staat precies zo’n passage die ik bedoel. Deze roman uit 1900 staat niet direct bekend als boek over moderne uitvindingen, de stille kracht uit de titel die de personages beheerst, is een eeuwenoud, mysterieus, bovennatuurlijk noodlot dat mens en natuur verbindt. Maar misschien is de botsing tussen die oeroude (Indische) kracht en de moderne (Westerse) mens wel het kernthema van Couperus’ meesterwerk. En kan de telefoon daar iets meer over laten horen.
En Eva vond niet in Batavia de ideale stad van Europeesch-oriëntalische beschaving, die zij zich Batavia gedacht had in den Oosthoek. In dit groote centrum van zorg om geld, van verlangen naar geld, was alle spontaneiteit verdwenen en versufte het leven tot een zich eeuwig opsluiten in kantoor of in huis. Men zag elkaâr alleen op de receptie’s, en verder besprak men elkaâr door de telefoon. Het misbruik van de telefoon voor huiselijk gebruik doodde alle gezelligheid tusschen kennissen. Men zag elkaâr niet meer, men hoefde zich niet meer te kleeden en het rijtuig – de wagen – te laten inspannen, want men cauzeerde door de telefoon, in sarong en kabaai, in nachtbroek en kabaai, en zonder zich bijna te bewegen. De telefoon was vlak bij de hand en door de achtergalerij tjingelde telkens het belletje. Men belde elkaâr op om niets, alleen om het pleizier te bellen. De jonge mevrouw De Harteman had een intieme vriendin, die zij nooit zag en iederen dag, gedurende een half uur lang, besprak door de telefoon. Zij ging er bij zitten, zoo vermoeide het haar niet. En zij lachte en schertste met haar vriendin, zonder zich behoeven te kleeden en zonder zich te bewegen. Zoo deed zij met andere kennissen ook: zij maakte hare visite’s door de telefoon. Zij bestelde hare boodschappen door de telefoon. Eva, in Laboewangi niet gewend aan dat eeuwig getjingel en telefoongebel, dat alle conversatie doodde, dat in de achtergalerij – luid op – de helft van een gesprek – het antwoord onhoorbaar voor wie er verder zaten – klinken liet, als een onophoudelijk eenzijdig gerammel, werd er zenuwachtig om en ging naar hare kamer.
Wanneer hebben we dit nog meer gehoord? Bij de opmars van de mobiel en het internet natuurlijk, die hoogstpersoonlijk elke persoonlijke communicatie de nek om zouden hebben gedraaid. Blijkbaar zijn zulke bezwaren al meer dan een eeuw oud.
Het opvallendste aan dit citaat is dat gezelligheid en intimiteit voor Eva samenhangen met jezelf mooi maken voor de ander. Telefoneren in je kamerjas is ordinair, een failliet van de beschaving. Bovendien hoeft men geen moeite meer te doen om elkaar te zien, men hoeft zich zelfs niet te bewegen.
Wat ook opvalt is een tegenstrijdigheid in deze aanklacht tegen de telefoon. Alle spontaniteit in de menselijke omgang is verdwenen, juist omdat je de deur niet meer uit hoeft voor een sociaal leven. Aan de andere kant bellen mensen elkaar op zonder daar een aanleiding voor te hebben, ‘alleen om het plezier te bellen’. Is dit niet veel spontaner dan je te moeten opdoffen, een rijtuig te moeten bestellen en een gespreksonderwerp te hebben, voordat je eens langsgaat bij je vrienden en kennissen?
Eva hoopt in Batavia de ‘ideale stad van beschaving’ te vinden, maar wat ze aantreft is een gemeenschap die gecorrumpeerd is door een teveel aan beschaving. De techniek, die een hoogtepunt is van de Westerse civilisatie, zorgt ervoor dat de mensen hun eigen, innerlijke beschaving kwijtraken (die voor haar uitgedrukt wordt in uiterlijk vertoon, dat wel). De stille kracht is vergeten.
Uiteindelijk heeft Eva ongelijk gekregen en is de telefoon juist een middel geworden om meer spontaan contact tussen mensen te bewerkstelligen. Zeker de mobiele telefoon. ‘Zeg, ik ben in de buurt, zal ik even langskomen,’ enzovoorts. En met de komst van de mobiel hoeven we ons ook geen zorgen te maken over de kamerjas: thuiszijn is geen voorwaarde meer voor bellen. Sterker nog, de telefoon is een accessoire om op straat mee te pronken. Maar of dat nou beschaafd is? Ik vraag me af hoe Eva het had uitgehouden tussen het aanhoudende getjingel en de halve gesprekken die je tegenwoordig overal en op elk moment hoort. Ik heb zo’n vermoeden dat ze zich versuft thuis zou opsluiten, voor eeuwig.
Lees De stille kracht van Louis Couperus helemaal online, bij de DBNL!