Als het niet heel cynisch zou klinken, zou je ‘angst’ in deze tijd een modewoord kunnen noemen, of zelfs een hype. Verkiezingen zijn in de greep van angst, het klimaat is een bron van angst, net als terrorisme. Er is angst voor onze gezondheid – terwijl we nooit gezonder zijn geweest; angst voor crisis en werkloosheid – terwijl we nooit welvarender zijn geweest. Onder de titel Encyclopedie van de angst organiseerde ik voor Studium Generale een serie lezingen over angst. Welke rol speelt angst in de wetenschap? Angst kan een drijfveer zijn om kennis op te doen. Maar wetenschap kan ook angst aanjagen. En hoe bestudeer je angst als maatschappelijk fenomeen? Hoe doorbreek je de angsthype om van angst een productieve kracht te maken?
Professor Sander Bais is theoretisch natuurkundige en schrijver van het boek Keerpunten. Angst associeert hij voornamelijk met onwetendheid. Ze stamt van vooroordelen. Kennis kan die angst wegnemen en je wereld openbreken. Relativeringsvermogen en het verbreden van je wereldbeeld is van het grootste belang. Bais durfde in zijn lezing stellig te zijn over vooruitgang in de wetenschap: die bestaat en moeten we nastreven. Toch veroorzaakt de wetenschap ook vaak onrust. Denk aan de ophef over vaccinaties en de aanhoudende discussie over evolutie. Het sprekendste voorbeeld is wel het gerucht dat de deeltjesversneller in Genève zwarte gaten zou maken die de aarde zouden verzwelgen. Hoe kunnen mensen dit geloven? Bais wijst op de rol van de media. Het gerucht over de zwarte gaten werd breed uitgemeten, terwijl de gerechtelijke uitspraak dat het gerucht nonsens is, nergens aandacht kreeg.
Een aantal belangrijke thema’s rond angst zijn daarmee aangestipt. Maar wat is angst precies? Professor Damiaan Denys is psychiater en filosoof. Hij doet vooruitstrevend onderzoek naar de behandeling van extreme angststoornissen door middel van ‘Deep Brain Stimulation’. Met elektroden worden bepaalde delen van de hersenen geprikkeld, waarna de angst verdwijnt en mensen hun leven weer kunnen oppakken. Angst is in dit geval dus heel nauwkeurig te lokaliseren in de hersenen. Is angst in de toekomst dan volledig en permanent uit te schakelen en kan de psychiatrie zichzelf binnenkort opdoeken? Willen we dat wel? Denys eindigde zijn betoog met de Venus van Milo. Wat maakt dit beeld zo mooi? De imperfectie. Angst heeft te maken met perfectie door imperfectie, met schoonheid en kunst. Een medische of biologische beschrijving zal nooit de angst in haar geheel kunnen vatten. Daarvoor is ook een meer existentialistische, literaire benadering nodig.
Dat is precies van dr. Hans van Stralen en stadsdichter van Utrecht Ingmar Heytze gaven. Angst is een kernbegrip in de existentialistische filosofie. Met het bewustzijn van wat beter kan, ontstaat ook angst voor ongeluk en mislukking. De vrijheid die de mens heeft – hij kán beter – is beangstigend. Hoe verhoudt zich dit tot Bais’ vooruitgangsgedachte, waarin kennis juist leidt tot een afname van angst? Is er een kern in het menselijk bestaan die ontsnapt aan wetenschappelijke kennis, maar niet aan het denken en bewustzijn? Een kern waarin de angst huist?
Ingmar Heytze is ervaringsdeskundige op het gebied van angst. Hij noemt angst ‘het testbeeld van het bestaan’. In een angstaanval staat de wereld stil, ze houdt op te bestaan. Om uit de angst te breken is beweging essentieel. Dan is ook een productieve inzet van angst mogelijk, bijvoorbeeld om poëzie te schrijven. De reflectie komt pas achteraf. Productie en reflectie zijn twee vormen van beweging die een manier van omgaan met angst kunnen aangeven.
In de documentaire ‘Angst’ van Michiel van Erp wordt ook duidelijk hoe belangrijk beweging is. Soms letterlijk: door hardlopen leert een van de vrouwen in de film haar angst beheersen. Misschien moet kennis ook worden beschouwd als een vorm van beweging: je neemt iets tot je dat je binnenste aan het schuiven brengt. Zo kan kennis angst helpen beheersen, hoewel misschien niet wegnemen. In de film speelt ook een ander soort beweging, ‘esthetische beweging’. De camera registreert de angst van de hoofdrolspelers niet objectief, maar met een duidelijk esthetisch doel. Door heel dicht op de huid van zijn onderwerp te zitten, laat de filmmaker je als het ware in die huid kruipen. Dat roept vragen op. Mag je de angst van anderen tot kunst maken? Hoe oprecht is de angst die voor de camera tentoongespreid wordt? En: doet dat er eigenlijk toe?
Een heel ander beeld liet professor Huub Schellekens zien. Een reclamefilmpje voor een wondermiddel genaamd Havidol – have it all. Niet echt, maar door een kunstenaar gemaakt als parodie op de farmaceutische industrie, die liever geld wil verdienen dan genezen. Inspelen op de angst van het publiek is een veelgebruikt marketinginstrument. Dat heeft ook invloed op het wetenschappelijk en universitair onderzoek naar medicijnen. Innovatie loont niet, zoveel mogelijk bestaande medicijnen verkopen wel. De industrie doet zelfs aan disease mongering: ziektes bedenken bij een bepaald medicijn in plaats van andersom. Toch ziet Schellekens de toekomst positief in: er is maar één iemand nodig die echte verandering wil doorvoeren om de marktwerking te stoppen. En diegene zal vroeg of laat wel opstaan.
Professor Frank Furedi is minder optimistisch. Furedi muntte het begrip culture of fear en heeft het over fear mongering: angst zaaien. In alle lagen en delen van de samenleving ziet hij hoe angst wordt ingezet. Als machtsmiddel en als manier om de wereld te begrijpen. Elke cultuur krijgt zijn eigen angst, zegt Furedi. Wat is de overheersende angst van onze tijd? In onze cultuur is de angst geïndividualiseerd. Angst is versplinterd en niet meer vast te pinnen op één onderwerp.
Toch zijn er nog wel grote, eenentwintigste-eeuwse angsten te noemen. Zoals de kredietcrisis. Professor Henriëtte Prast vertelde over angst als factor in de economie. Economie wordt altijd gezien als een veld waarin rationele actoren zich bewegen. Geheel ten onrechte. Irrationaliteit speelt een grote rol bij het maken van economische beslissingen. Maar ook irrationeel gedrag kan wetenschappelijk bestudeerd worden. Het vraagt alleen om een andere wetenschappelijke houding en een nieuw begrippenkader. Dan kunnen we beter begrijpen wat er bij extreme momenten als de kredietcrisis gebeurt.
Een andere grote angst van deze tijd, die ook vraagt om een andere wetenschappelijke benadering, is klimaatverandering. De ontwikkelingen in het klimaat zijn enorm veelomvattend en complex. Er spelen factoren in mee waarover niets met zekerheid te zeggen is. Hoe kun je die onzekerheid incorporeren in je wetenschappelijk onderzoek? Je zult moeten leren leven met grote foutmarges en daar het beleid op afstemmen. Professor Arthur Petersen, die onder andere adviseert aan het klimaatpanel, hield een pleidooi voor voorzichtigheid. Het is mogelijk om door geavanceerde technieken bijvoorbeeld opwarming van de aarde tegen te gaan. Maar de gevolgen op de lange termijn zijn totaal onduidelijk. Reden genoeg om er niet zomaar mee te beginnen, aldus Petersen. Ook hij houdt de media verantwoordelijk voor veel van de maatschappelijke angsten. De media houden niet van nuance en foutmarges. Toch zullen ze een andere verhouding tot de wetenschap moeten zoeken als het gaat om complexe problemen als het klimaat.
De wetenschap van de angst loopt van de individuele ervaring – die in het beste geval haar expressie kan vinden in poëzie en in het slechtste geval behandeld moet worden met elektroden – tot grote maatschappelijke angsten die in de cultuur spelen. De wetenschap kan haar bijdrage leveren aan het verminderen van angst, door vooroordelen te ontkrachten en het wereldbeeld te vergroten. Ze moet zich echter bewust blijven van de manier waarop haar bedoelingen en resultaten voor het publiek komen. Dat kan ook juist angst opwekken. Een filosofische houding van reflectie en nuance is misschien moeilijk te verkopen, maar juist door hier bewust van te blijven en hierop te reflecteren, is de angst te beheersen.
En hoe zit het met al degenen die leven in de cultuur van angst – of we nu zelf bang zijn of niet? Voor ons individuen geldt ook: sta onzekerheid toe en relativeer. Geniet van de verscheidenheid en imperfectie die het leven interessant maken. Maar durf ook risico’s te nemen, dan zullen veel van de angsten ongegrond blijken. Zonder verantwoordelijkheid verzandt relativering echter in onverschilligheid. De alomtegenwoordigheid van angst in onze cultuur wijst op een probleem dat aandacht verdient. Reflectie houdt onzekerheid en verscheidenheid in stand. Als reflectie een beweging is die angst leert beheersen, is het belangrijk te weten welke kant je op beweegt en je niet als een windvaan heen en weer te laten blazen.
Alle lezingen in de serie Encyclopedie van de angst zijn opgenomen. Terugzien kan via www.sg.uu.nl. Lees ook de blogs over de aparte lezingen op het Studium Generale nieuwsblog.